درباره پیشینه حمام مهدی‌قلی، کهن‌ترین گرمابه مشهد | حمام ۴۰۰ ساله شاه

به گزارش شهرآرانیوز؛ رواج سنت وقف در دوره شاه‌عباس‌صفوی سبب می‌شود نام گرمابه‌ها نیز در فهرست بنا‌های وقفی قرار بگیرد. یکی از این بنا‌ها «حمام مهدی‌قلی» معروف به حمام شاه است که یکی از سرداران صفوی آن را در مشهد ساخته و به یادگار گذاشته است.

 

طبق مکتوبات تاریخی، «مهدی‌قلی‌بیک میرآخورباشی» از امرای ترک خراسان و از طایفه جغتایی بوده است که از سال تولد او اطلاع دقیقی در دست نیست، اما نام او را می‌توان در متون تاریخی دوران صفوی یافت. به‌عنوان مثال در کتاب «تاریخ عباسی» آمده که در حمله شاه‌عباس‌صفوی به مرو و محاصره قلعه ابیورد در سال ۱۰۰۸ قمری، مردم ابیورد به مهدی‌قلی‌بیک جغتایی که نزد شاه‌عباس منزلتی داشته است، برای شفاعت توسل می‌جویند.

 

در آستان قدس رضوی نیز از مهدی‌قلی‌بیک ۳ وقف‌نامه باقی مانده که نخستین آن با تاریخ ۱۰۰۵ قمری مهر و نشان خورده است. دومین وقف‌نامه تاریخ ۱۰۱۱ قمری را دارد و از عمر سومینشان که وقف‌نامه قدیمی‌‎ترین حمام باقی‌مانده در مشهد است، حدود ۴۰۰ سال می‌گذرد. طبق این وقف‌نامه که در سال ۱۰۲۷ قمری سیاهه شده است، حمام مهدی‌قلی‌بیک در محله سرسنگ (سرشور) مشهد قرار دارد و به‌علاوه چندین دکان، یک قطعه باغ، یک رشته قنات و چند دانگ مزرعه وقف اموری، چون لای‌روبی نهر آب مشهد و اشربه و ادویه شربت‌خانه آستان قدس می‌شده است.

دسترسی به آب، حفظ دما و جداکردن فضا‌های پاک از ناپاک ۳ نکته اصلی در ساخت حمام‌های ایرانی بوده است. همچنین سامانه تنظیم وضعیت محیط به‌گونه‌ای بوده که حرارت و رطوبت به‌ترتیب از هشتی ورودی و بینه (نیمه‌گرم و نیمه‌مرطوب) به صحن حمام و گرم‌خانه (گرم و مرطوب) و در انتها به خزینه حمام (بسیار گرم و بسیار مرطوب) بیشتر می‌شده است.

همچنین سقف حمام‌های مهم گنبدی بوده و در آن هنر نقاشی و تزیینات معماری به کار می‌رفته است. حمام شاه که اکنوندر خیابان خسروی کنار مسجد هفتادو دو تن و جنب بازار بزرگ قرار گرفته و کاربری آن به موزه مردم‌شناسی تغییر کرده، همه ویژگی‌های یک گرمابه سنتی را داراست. سازه حمام نسبت به زمین‌های اطراف اختلاف سطح دارد و چند متر پایین‌تر از محل رفت‌وآمد عام است.
این بنا مانند همه حمام‌های قدیمی دارای ورودی، هشتی، سربینه، حوض سربینه، شاه‌نشین، میان‌در، گرم‌خانه، نظافت‌خانه، خزینه، خلوت‌گاه، استخر آب سرد، تون و... است و مساحت آن به ۹۶۰ مترمربع می‌رسد.

حمام مهدی قلی بیک در طول زمان بر اثر ترمیم‌هایی که در آن انجام شده، بسیار تغییر کرده است. بنای اصلی در سربینه دارای ازاره کاشی از نوع کاشی زیررنگی دوره صفوی با نقوش اسلیمی بوده که به‌مرور از بین رفته است.
این بنا همچنین دارای دیوارنگاری‌هایی بوده که بعد‌ها و در دوره قاجار با ساروج پوشیده شده است.
مرمتگران معاصر در عملیات مرمتی حمام پس از لایه‌برداری سقف سربینه، ۳۸ لایه ساروج بر روی سقف پیدا کرده‌اند که ۱۳ لایه آن نقاشی‌شده بوده و آخرین لایه یادگار دوره قاجار است.